Halil Hâlid Bey ve Osmanlı Aydınının Yalnızlığı
Osmanlı Devleti’nin son günlerinde diplomatik, askerî ve siyasi entrikaların farkına varan devlet ve fikir adamlarımızın sistematik olarak unutturulmasının ibret verici örneklerinden biri de Halil Hâlid Bey’dir. Halil Hâlid Bey’le birlikte samimi, yalnız Osmanlı Devleti’nin çıkarlarını düşünen, bunun için çalışanların ürettiği bilgi ve fikirlerin yeni nesillerden ustalıkla gizlendiğini çok iyi bilmemiz gerekir. Günümüz aydınlarının bu fikir ve devlet adamlarını anlamaları bir vefa borcudur. Yine aydınlarımız bilmelidir ki, kalbi ülkesi için çarpan fikir ve devlet adamları günümüzde de sistematik olarak yalnızlaştırılmak ve unutturulmak istenmektedir. Ülkesinin çıkarları için çalışan, bütün düşüncesi yalnızca yaşadığı toprakların gerçekleriyle kaynaşmış olan günümüz aydınlarının kamuoyunu bu sinsi oyunlar hakkında bilgilendirmeleri bakımından da Halil Hâlid Bey önemlidir. Yakın tarihimizden iki örnekle birlikte Halil Hâlid Bey’in Hilâl ve Salîb Münâzaası isimli eserinden söz edeceğiz. Çünkü anlatacağımız örnek isimlerin hemen tamamı Osmanlı Devleti’ni bekleyen tehlikelerden raporlarında ve eserlerinde söz etmiş nitelikli devlet adamlarıdır. Bu devlet adamlarının, devletlerine hizmet etmek yerine Fransız, İngiliz ve Rus diplomatların entrikaları ile İstanbul’dan uzaklaştırılmaları, Halil Hâlid Bey’in hikâyesi ile ilginç benzerlikler göstermektedir. Bir Diplomat, Devlet Adamı Olarak Mehmet Namık Paşa Mehmet Namık Paşa, ll. Mahmut’tan başlayarak Sultan Abdülhamid dönemi dâhil beş padişah döneminde görev yapmış bir devlet adamıdır. Osmanlı Devleti’nin Mısır İsyanı sırasında İngiltere, Fransa, Avusturya ve Rusya’ya gitmiş, devletin ilk dış borç görüşmelerinde bulunmuştur. Cumhurbaşkanlığı Arşivlerinde sunduğu onlarca rapor yanında hakkında yüzlerce yazışma bulunmaktadır.
Mehmet Namık Paşa, Mısır konusunda İngiltere’nin desteğini almak üzere Londra’da temaslarda bulunmuş ve bu sıradaki tecrübelerine dayalı olarak İngiltere Seyahatnamesi’ni yazmıştır. Batı’yı yalnızca asillerin ve burjuvanın yaşadığı gösterişli mekânlarda görerek yücelten birçok seyahatname yeni harflere çevrilmiştir. Mehmet Namık Paşa da kuşkusuz bu çevreleri görmüş ve dönemin en üst düzey devlet adamlarıyla muhatap olmuştur. Ancak o, Londra’nın arka sokaklarını ve devlet adamı zihniyetini yakından tanımış bir kimse olarak Batı’nın emperyalist siyasetine de dikkat çekmiştir. Diğer seyahatnameler edebiyat tarihimize girmiş, ancak paşanın seyahatnamesi İstanbul Üniversitesi kütüphanesinde keşfedilmeyi beklemektedir. Bunun sebebi çok açıktır. İstanbul’da devlet yönetimine müdahaleyi bir alışkanlık hâline getiren başta İngiltere büyükelçileri olmak üzere Rusya ve Fransa büyükelçileri böyle bir çalışmanın amaçları için tehlikeli olduğunu çok iyi anlamışlardır. Bu büyükelçilerin desteğiyle Osmanlı Devleti’ni yönetmek isteyen paşaların da böyle bir çalışmanın geniş kitlelere ulaşmasını istemedikleri kesindir. Yazar bu eserinde sadece İngiltere değil aynı zamanda Fransa ile ilgili de önemli bilgiler vermektedir. Bu bilgilerle Halil Hâlid Bey’in görüşleri arasında batı ülkelerinin sömürgeci siyasetlerine dikkat çekmesi açısından ilginç benzerlikler bulunmaktadır. Kitabının Hindistan’la ilgili kısmında İngiltere’nin, Hindistan’ı nasıl sömürgeleştirdiğini ele alarak detaylı örneklerle anlatmakta ve Osmanlı aydınının dikkatini bu noktaya çekmektedir. Seyahatnamesinin ilk paragrafında amacını açıkça ifade eder: ”İngiltere devleti memâliki ile (memleketleriyle), Londra şehrinin bazı usûl ve nizamâtının ve Hindistan’da olan kuvvetiyle, ol memâlikin (o memleketlerin) zîr-i tasarrufuna ithâl husûsunda (yönetimi altına alma hususunda) imâl ettiği desâyis (desise) ve hud’anın (hilelerin) ta’rifini ve Fransa devletiyle hüsn-i cihetin (iyi yönün) derkâr olan fark ve nisbetini şâmil (içine alan) iş bu seyyahnâme üç fasıl üzere tertîp olunmuştur.”
Kitabın girişinden aldığımız yukarıdaki cümlelerden anlaşılacağı gibi metin açıkça İngiltere’nin emperyalist karakterini “desise” ve “hile” kelimeleriyle ifade etmektedir. Ne yazık ki bütün bu uyarılara rağmen İstanbul’daki İngiliz elçileri tayin ve atamalarda etkili olmuştur. Osmanlı Devleti’nin alacağı hayati kararlar maalesef dönemin İstanbul Büyükelçisi Stratford Canning’in evinde kaleme alınmıştır. Mehmet Namık Paşa, dış borç görüşmeleri yapmak için gittiği İngiltere ve Fransa’da başta Roçild’ler olmak üzere Osmanlı Devleti’nin kanını emmek için hazırlanan uluslararası tefecilerle ilk görüşmeyi yapmış, bu görüşmelerde dönen oyunların farkına vararak anlaşma yapılmaması konusunda sarayı uyarmış bir devlet adamıdır. Bütün bu çalışmalarından sonra bahriyede yetişmiş bir asker olmasına rağmen ne donanmanın güçlendirilmesinde ne ordunun geliştirilmesinde uzun süre görevde kalabilmiştir. Değişik vesilelerle İngiliz büyükelçiliğinin hile ve etkisiyle sürekli İstanbul dışında görevlendirilmiştir. Özellikle Bağdat valiliği sırasında yaptığı çalışmalarla bugünkü Irak ve Suriye topraklarında bulunan bölgenin kalkınmasına büyük önem vermiş, buradan elde ettiği gelirle sadece üç ay kalabildiği seraskerlik makamında Osmanlı Harbiye Nezareti binasını yaptırmıştır. Bugün İstanbul Üniversitesi olarak kullanılan anıt binanın bütün masraflarını Bağdat valiliğinden elde ettiği gelirle karşılamıştır. Osmanlı Devleti’nin demokratikleşmesi sürecinde Batı’yı iyi bilen bir devlet adamı olarak demokrasinin Osmanlı Devleti’nde yaratacağı bölünme tehlikesine ilk dikkat çeken de Mehmet Namık Paşa’dır. Sırf bu yüzden dönemin etkili devlet adamı olan Mithat ve Ziya Paşalar tarafından “fanatik” (ruj) olmakla suçlanmıştır. Ne yazık ki paşa, Osmanlı Devleti’nin kaderini etkileyecek önemli mevkilerde tutulmamıştır. Mehmet Namık Paşa ve Halil Hâlid Bey’in her ikisinin de Kuşadalı İbrâhîm Efendi Halvetî Dergâhı’na yakın olmaları, üzerinde durulması gereken bir başka ilginç noktadır. Kuşadalı İbrâhîm Efendi, döneminin etkili Halvetî şeyhleri arasında yer almış ve Osmanlı Devleti’nin çıkarları konusunda son derece doğru analizleri olan bir inanç önderidir.
