Türk Dünyasında Birlik
Türk tarihinin başlangıcından itibaren boylar hâlinde teşkilatlanan Türk toplulukları; Hunlar, Akhunlar, Tabgaçlar, Göktürkler ve Uygurlar döneminde varlıklarını bu devletlerin çatısı altında devam ettirmişlerdir. Bu durum, devletler dağılsa da boylar hâlinde yaşayan Türklerin varlığını devam ettirmesinde belirleyici oldu. Baykal Gölü’nden Kazakistan bozkırlarına kadar uzanan geniş alanda yaşayan Ting-lingler ve Tanrı Dağları civarında yaşayan Wu-sunlar ilk dikkat çeken Türk boylarıydı. Asya Hun İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra Orhun Bölgesi’nde Juan-juanlar, Batı Türkistan ve Afganistan’da Akhunlar, Çin’de Tabgaçlar devlet kurdular. Göktürk Devleti döneminde ise Orta Asya’da yaşayan ve Tölesler olarak anılan boylar, bu devletin en önemli unsurunu oluşturmuştur. Fakat Çin’in kışkırtmaları sonucunda hanedan üyeleri arasında ortaya çıkan tartışmalar sonucu bölge, tamamen Çin egemenliğine girdi.
Türklerin Çin’e karşı bağımsızlık mücadelesini kazanıp 682 yılında II. Göktürk Devleti’ni kurmasıyla Türk boyları, bu devletin siyasi hâkimiyeti altında toplanmaya başladı. Özellikle Dokuz Oğuzlar, Karluklar, Türgişler, Kırgızlar, Bayırkular bu birliğe girmemek için isyan eden boylar olmalarına rağmen Bilge Kağan tarafından 723 yılında bütün boylar bir bayrak altında toplanmış ve siyasi birlik sağlanmıştır. Fakat Bilge Kağan’ın 734’te ölümünden sonra ülkede siyasi istikrar bozuldu ve Uygur, Karluk ve Basmıllar II. Göktürk Devleti’ni yıkarak Uygur Kağanlığı’nın ana kütlesini oluşturdular. Uygurlar, Bögü Kağan zamanında (759-779) savaşçı ruhunu gevşeten Maniheizm’i benimsediler. Kutluk Bilge Kağan’ın (795-805) hükümdarlığı sırasında en güçlü dönemlerini yaşadılar fakat Çin sarayının entrikaları ve Maniheizm’in etkisi ile 821 yılından itibaren zayıflamaya başladılar. 840 yılındaki Kırgız saldırısı, kağanlığın sonunu getirdi. Uygur Devleti’nin dağılması üzerine baskından kurtulabilen Uygurlar çeşitli bölgelere dağıldılar. Uygur göçleri sonunda boş kalan topraklara zamanla Moğol kabileleri yerleşti, böylece Orta Asya’da Moğol hâkimiyeti başlamış oldu.
